Năm 1954, sau Hiệp định Genève, có khoảng 800.000 người Công giáo Bắc Việt di cư vào Nam và ở rải rác khắp các tỉnh thành từ miền Trung trở vào Nam. Trong số đó, một số đông đã tụ về miền Xuân Lộc tạo nên các xứ đạo toàn tòng như ở khu vực Hố Nai, Gia Kiệm, Phương Lâm, Long Khánh, Bà Rịa, Vũng Tầu… làm cho số tín hữu trên phần đất các tỉnh Biên Hòa, Long Khánh, Phước Tuy và thị xã Vũng Tầu lúc bấy giờ tăng vọt từ 8.000 lên đến 160.000 người.
Ngày 24/11/1960, Tòa Thánh thiết lập Hàng Giáo phẩm Việt Nam và phân chia Giáo hội Việt Nam thành ba giáo tỉnh: Hà Nội, Huế và Sài Gòn; đồng thời lập 2 giáo phận mới, tách từ Giáo phận Sài Gòn, là Đà Lạt và Mỹ Tho.
Ngày 14/10/1965, Đức cố Giáo hoàng Phaolô VI ban Tông thư tách từ giáo phận Sài Gòn ra 2 giáo phận mới nữa là Phú Cường và Xuân Lộc. Giáo phận Xuân Lộc lúc bấy giờ bao gồm ba tỉnh: Long Khánh, Biên Hòa, Phước Tuy và thị xã Vũng Tầu, với số giáo dân là 164.144, chiếm tỷ lệ 31,46% dân số. Đồng thời, Tòa Thánh đã bổ nhiệm Đức cha Giuse Lê văn Ấn, Chánh xứ nhà thờ Chánh tòa Đà Nẵng, làm Giám mục tiên khởi của giáo phận. Lễ Tấn phong Đức Tân Giám mục được tổ chức tại nhà thờ Chánh tòa Đà Nẵng ngày 09/01/1966 và ngày 13/01/1966, ngài nhận giáo phận mới tại nhà thờ Chánh tòa Xuân Lộc, dưới sự chủ tọa của Đức Khâm sứ Tòa Thánh Angelo Palmas.
Qua những biến cố thời cuộc, nhất là từ sau năm 1975, Đồng Nai, Bà Rịa - Vũng Tầu đã tiếp đón đồng bào cả nước đến lập nghiệp, đưa dân số lên tới 3.034.920 người vào năm 2005, trong đó có 975.033 giáo dân Công giáo.
Ngày 22/11/2005, Tòa Thánh đã thiết lập giáo phận Bà Rịa, được tách ra từ Giáo phận Xuân Lộc, với 224.758 giáo dân và Đức Cha Tôma Nguyễn Văn Trâm được bổ nhiệm làm Giám mục tiên khởi của giáo phận này. Giáo phận Xuân Lộc khi ấy còn 758.275 giáo dân bao gồm địa bàn tỉnh Đồng Nai và huyện Dĩ An - tỉnh Bình Dương.
Trải qua gần 50 năm hình thành và phát triển, đã có 4 vị Giám mục Chánh tòa liên tiếp nhau điều hành giáo phận:
- · 1965-1974: Đức cha Giuse Lê Văn Ấn.
- · 1974-1988: Đức cha Đaminh Nguyễn Văn Lãng.
- · 1988-2004: Đức cha Phaolô Maria Nguyễn Minh Nhật.
- · 2004-đến nay: Đức cha Đaminh Nguyễn Chu Trinh.
Dưới sự hướng dẫn của các Đức Giám mục, giáo phận không ngừng phát triển về mọi mặt: nhân sự, cơ sở vật chất và đặc biệt là đời sống đức tin phong phú và ngày càng trưởng thành.
Hiện nay, giáo phận có 12 giáo hạt, gồm 269 giáo xứ và giáo họ biệt lập với 921.489 tín hữu, 552 linh mục (390 linh mục địa phận và 162 linh mục tu sĩ), có 1 Đại Chủng viện chăm lo đào tạo 744 chủng sinh và dự tu, 75 Dòng tu và Tu hội với 1.858 tu sĩ nữ và 271 tu sĩ nam, 8.756 giáo lý viên…
Từ năm 2010, giáo phận đã khởi xướng chương trình Ngũ niên mừng 50 năm thành lập giáo phận (1965-2015), mỗi năm sống một chủ đề mục vụ, nhằm “canh tân đời sống đức tin để gia đình và giáo xứ thành gia đình của Thiên Chúa”:
- 2010-2011: Gia đình và Giáo xứ : Cộng đoàn Lời Chúa;
- 2011-2012: Gia đình và Giáo xứ : Cộng đoàn Phụng tự;
- 2012-2013: Gia đình và Giáo xứ sống Đức tin trong hiệp thông và bác ái;
- 2013-2014: Gia đình sống và loan báo Tin Mừng;
- 2014-2015: Gia đình và Giáo xứ : Cộng đoàn Thánh Thể.
Nhân dịp mừng 50 năm thành lập giáo phận, để cảm tạ hồng ân Thiên Chúa đã và đang đổ tràn trên giáo phận, và cũng để các tín hữu bày tỏ lòng tri ân các bậc tiền nhân bằng việc duy trì và thăng tiến đời sống đức tin, kính xin Đức Hồng y trình lên Đức Thánh Cha Phanxicô cho phép giáo phận chúng con được mở Năm Thánh, bắt đầu từ tháng 10/2014 và kết thúc vào tháng 10/2015; đồng thời trong suốt Năm Thánh này ban cho những ai đến hành hương tại Nhà nguyện Tòa Giám mục, Nhà thờ Chánh tòa, Nhà thờ của các Cha Quản hạt và Nhà thờ Tân Triều (quê hương của thánh Phaolô Trần văn Hạnh, tử đạo năm 1859) thì được lãnh nhận Ơn Toàn xá.
Trong khi chờ đợi sự chấp thuận, kính xin Đức Hồng Y nhận nơi đây tấm lòng tri ân, quý mến của con và gần một triệu tín hữu giáo phận Xuân Lộc.
Trọng kính chào Đức Hồng Y.
Làm tại Xuân Lộc, ngày 05 tháng 6 năm 2014
+ Đaminh Nguyễn Chu Trinh
Giám mục Giáo phận Xuân Lộc